मालवण आनी कोकणातील भजनांचो सांस्कृतिक अहवाल

भजनांचो ऐतिहासिक आनी धार्मिक मूळ

महाराष्ट्राच्या भक्तीपरंपरेतील संतकवींनी – उदारणार्थ नामदेव, एकनाथ, दयानंद, तुकाराम महराज – भक्तिगीता, अभंग आनी कीर्तन ह्या रूपांतून लोकांपर्यंत भजनपरंपरेचो पाया घातलां आसा. मुंबई आनी पुण्यावैसारख्या केंद्रांतली वारकरी परंपरा मालवणातपण रुजली आसा, जेखां लोके भक्तिसंमेलनांत एकत्र येऊन देव-कीर्तन गातात. विशेष करून मालवणाचेर मंदिरात, ग्रामदेवता जत्रांत आनी सणांदरम्यान परंपरागत भजन-कीर्तन जळत वाजत आसा, जें भक्तांन लोकशाहीक भक्ती देतत आसा. ह्या सर्व दृष्टींत पाहता मालवणातल्या भजनपरंपरेचो मूळ महाराष्ट्राच्या भक्तीसाहित्याशी निगडित आसा.

भजनांतली संगीत शैली आनी वाद्ये

मालवणातील भजन गाणेरतां पर्यायी विविध पारंपारिक संगीत शैलिं वापरतात. अधीकांश भजनात हरमोनियम, तबला, मृदंग आनी ढोलक सारखें वाद्यं अति महत्वाचें गहलत आसा. भजनमंडळी गाण्यांत सूक्तीरचित अध्याय-बंद आणि कधी किर्तनधर्मप्रमाणें कॉल-अँड-रिस्पॉन्स शैली पण ठेवतात. ही संगीती रचना कोकणी लोकगीतातील संवादात्मक स्वरूपासारखी एकात्मिक जादू निर्माण करीत आसा. याशिवाय मुक्कामीत वाद्य जसे झांझ, मनजेरे, चमचम, नागारा इत्यादी वापरतांन भी जाणवू शकतां, जे पारंपारिक भक्तीगाण्यांन जिवंत आनी थप देतलं आसा.

मुख्य सण आनी भक्तिपूर्ण प्रसंग जिथे भजन होतात

गणेशोत्सव, विजयादशमी, होळी, दिवाळी, रामनवमी, जन्माष्टमी वगेरे धार्मिक सणांत मालवण आनी कोकणकरीकल्या गावांत भजन-कीर्तन पारंपारिकरित्या करतात. गणेशोत्सवाला महाराष्ट्रात भरपूर महत्त्व आसा, आणि मालवणाचेरही लोक समुद्रकिनाऱ्यावर गणपती विसर्जन करत ‘वक्रतुंड महाकाय’ म्हणत जत्रे भरतात. ह्या सणांत लोक सामूहिकरीत्या मंदिरे मिरवतात, गायी मंदिरांत भजन-कीर्तनाचो तिरंगा फडकतो, ज्यानें सगळ्यांच्या मनांत भक्तीची जाणीव जागृत व्हयत आसा. एकंदरीत हे सण-उत्सव लोकांनी एकत्र येण्याचो आनी भजनानें आत्मिक बंध वाढवण्याचो माध्यम ठरतां.

समुदाय आनी सामाजिक कार्य: वारसा जपणं, एकात्मता आनी आर्थिक परिणाम

भजनपरंपरेन समाजसंस्कृतीज जपणाचो महत्त्वाचो भाग म्हनतां येतां. गावी किंवा संस्थांत नावाजलेले भजनमंडळी, गायक व मंडळी जाती-धर्मापेक्षा वरती येउन लोकांन एकत्र करतां, ज्याने समाजजीवनात ऐक्य आणता आसा. मोठ्या उत्सवांत भजनगोपाळ समुहात गरीबांन खाना आणपावन दानही जातां, ज्यामुळें सामाजिक सलोख्यान वाढो. या परंपरेचो वारसा जपण्यासाठी विविध सांस्कृतिक संघटना, मंदिर समिती आनी स्वयंसेवी मंडळींनी जोरदार प्रयत्न केलेत. ते भजन-कीर्तनांचो अभ्यासक्रम आनी कार्यशाळा भरून नवयुवकांना देवभूमीची अनुभूति देतात आणि लहान भजनसंग्रह संकलनून जपून ठेवतात. स्थानिक सण-उत्सवांमध्ये पर्यटकांचो मान वाढल्यांनेंही कलात्मता आण आर्थिक उपकार वाढता – कार्यक्रमांच्या निमित्तांत स्थानिकाना रोजगार (स्वयंपाक, सजावट, हस्तकला विक्री) वाढता आसा. आनी सरतेशेवटी, भजन-संस्कृतींनी एकात्मतेची भावना निर्माण करून एक पक्षोपचारमुक्त कुटुंबसदृश्य समाज घडवला आसा.

प्रसिद्ध भजन मंडळी, कलाकार आनी संस्था (जशें Barrister Nath Pai Sevangan)

सिंधुदुर्ग-मालवण जिल्ह्यात अनेक नामांकित भजनमंडळी आसा. त्यात एक ठळक उदाहरण आसा ‘बारिस्टर नाथ पाय सेवांगण’. हे संस्थान महाराष्ट्राचे स्वातंत्र्यसेनानी आनी समाजसेवक बारिस्टर नाथ पाय यांच्या नावान आवडून स्थापन जालें आसा. हे धुरिवाड्यात, समुद्रकिनार्‍याजवळ वसत आसा, जिथें विशाल सभागृह आसा ज्यात विविध सांस्कृतिक आनी सामाजिक कार्यक्रम भरतात. इतरही स्थानिक भजनमंडळी – जसे काही भक्तिमय लोकसंस्था व गायक – नियमितपणे गावपातळींचे कीर्तन, वार्षिक उत्सव आणि मंचावरील मालिकांचो गजान भरतात. ह्या मंडळीं आनी संस्थानें अनेक पिढ्यांपर्यंत लोकांना भजन-परंपरेशी बांधून ठेवायला मदत केलेली आसा.

आधुनिक काळ आनी आव्हानें: पर्यटनाचो परिणाम आनी जपण्याचे प्रयत्न

आत्ताचे काळ तंत्रज्ञानपूर्ण जाल्यानंतरही भजनसंस्कृती जिवंत राहिली आसा. इंटरनेट आनी सोशल मीडिया मुळें घरबसल्या लोकांना मालवणी भजन ऐकायला मिळू लागलात. पारंपारिक भजनगाण्यांत आता पाश्चात्य संगीत, फ्युजन आनी नव्या कलाप्रकारांचा समावेश होतां, ज्याने ह्या परंपरेला नवीन आयुष्य दिलेलो आसा. देश-विदेशातील संगीत महोत्सवांमधे पण कोकणी भजन सुश्राव्य व्हयना लागलात आणि परंपरिगर लोकांन उत्साह जागला. तरीही, जलद जीवनपद्धती आणि सांस्कृतिक ग्लोबलायजेशनमुळे ही एक मुख्य आव्हान असल्याचो अनुभव येता. स्थानिक लोकांनी भजन शाळा, संस्थांमध्ये प्रशिक्षण आयोजित करून, नवयुवकांन पवित्र भक्ती-गीते शिकवून परंपरा जपण्याचे प्रयत्न सुरू केलेत. पर्यटनामुळें मालवणाकडे येणार्‍या पर्यटकांन स्थानीय कला जाणून घेण्यास प्रोत्साहन मिळतां, पण

त्याचबरोबर काळजीही आसा की परंपरागत पद्धत फारशा व्यावसायिक व्हयना देतां.

सांस्कृतिक आनी भाषिक संदर्भ: मालवणी भाषेचो वापर आनी मराठी-कोंकणी छटा

मालवणी ही कोकणातील स्थानिक बोली आसा, जी कोकणी भाषेची एक उपबोली आनी मराठीशी मिसळलेली आसा. मालवणाचो नाव ह्याच बोलीला नाव दिलेलो आसा आनी इथल्या लोकांमध्ये हि बोली लोकप्रिय आसा. भजन-गीतांतसुद्धा मुख्यत्वेन मालवणी बोलीचो वापर दिसतात, ज्यांत मराठी शब्दांशी संगम करून कोकणी ताल आणि घरगुती भाव प्रकट केलें जातं. मालवणीतील सहज शब्दप्रयोग आणि भावपूर्ण अभिव्यक्तीमुळें ह्या भजनी गीतांत अधिक रस आनी आत्मीयता आसा. भावपूर्ण भक्तिगीतांमधे ही बोली स्थानिक रसाळता आणी सांस्कृतिक ओळखीला अधोरेखित करतां.

स्रोत: महाराष्ट्रातील भजन-परंपरेच्या अभ्यासावर आधारित विविध लेखांतली माहिती.